Sąd Najwyższy dnia 26 kwietnia 2023 r. wydał uchwałę, która będzie miała wpływ na tysiące spraw cywilnych prowadzonych przed sądami powszechnymi w Polsce.
Sąd Najwyższy, w składzie siedmioosobowym, stwierdził w niej, iż rozpoznanie sprawy cywilnej przez sąd drugiej instancji w składzie jednego sędziego ukształtowanym na podstawie tzw. ustawy COVID-owej ogranicza konstytucyjne prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy, ponieważ nie jest konieczne dla ochrony zdrowia publicznego oraz że takie rozpoznanie prowadzi do nieważności postępowania na podstawie art. 379 pkt 4 k.p.c. Co więcej, uchwale tej nadał moc zasady prawnej i ustalił, że przyjęta tak wykładnia ma obowiązywać od dnia jej podjęcia.
WADLIWY ZAPIS USTAWY COVID-OWEJ
Przypomnieć należy, iż przywołana dyspozycja ustawy COVID-owej została wprowadzona w środku pandemii (lipiec 2021 r.) i umożliwiała odejście od kodeksowej zasady, zgodnie z którą postępowanie w II instancji przeprowadzane jest w składzie trzech sędziów. Ustawodawca motywował tak wprowadzony zapis potrzebą przeciwdziałania rozprzestrzeniania się wirusa SARS-CoV 2 i ochronę obradujących w kolegialnym składzie sędziów.
Od samego początku odejście od kodeksowej procedury dotyczącej składu sędziowskiego sądu II instancji budziło ogromne kontrowersje. Specjaliści wskazywali, iż takie rozwiązanie negatywnie wpłynie na realizację wymogów tzw. sprawiedliwości proceduralnej, bowiem zwiększony skład sędziowski ma za zadanie, szczególnie w instytucjach kontrolnych i odwoławczych, stworzyć warunki wnikliwej i wszechstronnej oceny zaskarżanego rozstrzygnięcia. Wskazywano, że niewystarczający jest argument braku dowodu na to, iż wyrok wydany w składzie jednego sędziego jest mniej sprawiedliwy od wyroku wydanego w składzie trzech sędziów[1].
Dodatkowym argumentem przeciwko brzmieniu tego fragmentu ustawy COVID-owej był fakt, iż przepis ten wprowadzono rok po zaistnieniu stanu pandemii, a okres ten był wystarczający dla zapewnienia składom powiększonym technicznych i organizacyjnych możliwości prowadzenia rozpraw, narad i wydawania orzeczeń w sposób niestwarzający zagrożenia epidemicznego dla członków składów[2].
Doktryna wskazywała również, że przepis ten tak naprawdę miał na celu podniesienie – statystycznej – efektywności postępowania cywilnego[3] a nie rzeczywiste dbanie o troskę o zdrowie obywateli. A przecież, jak wynika z orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego (SK 10/03, SK 28/08) – szybkość postępowania, nie jest wartością, dla której można poświęcić ochronę praw podstawowych.
SĄD NAJWYŻSZY W OBRONIE PRAW OBYWATELI
Skład trzyosobowy Sądu Najwyższego, do którego najpierw wpłynęło pytanie dotyczącego tej kwestii, zdawał sobie sprawę z istoty problemu i zdecydował się na skierowanie sprawy do poszerzonego składu 7 -osobowego.
Jak wynika z treści uchwały, podzielono głosy ekspertów w zakresie wadliwości tego zapisu i jego negatywnego wpływu na podstawowe prawa obywateli, uznając, że jest on niekonstytucyjny, przez co jego zastosowanie powinno prowadzić do nieważności całego postępowania.
SKUTKI UCHWAŁY W PRAKTYCE
Z treści uchwały wynika, iż ma ona moc obowiązującą od dnia jej podjęcia – a więc od 26 kwietnia 2023 r. Oznacza to, że każda czynność podjęta przez sąd II-instancyjny w jednoosobowym składzie od tego dnia włącznie, może zostać uznana za powodującą nieważność całego postępowania.
W związku z powyższym organizacja wszystkich sądów okręgowych i apelacyjnych w Polsce może stanąć na głowie. Bowiem w setkach spraw zostały wyznaczone posiedzenia i rozprawy, gdzie obradować pierwotnie miał tylko jeden sędzia. Ze względu na treść uchwały niezbędnym jest więc, by zebrać cały skład zgodnie z brzmieniem przepisów kodeksowych. To jest jednak niezwykle utrudnione mając na uwadze braki kadrowe w strukturach sędziowskich i kwestie logistyczne. Wobec tego ogrom spraw zostanie odroczonych, co wpłynie na ekonomię postępowania.
Jednakże, istnieje możliwość, że uchwała nie będzie
stosowana przez sądy powszechne. Formalnie wiążą one jedynie Sąd Najwyższy,
choć uznać należy, że pozostałe sądy powinny brać jej treść pod uwagę. Co
więcej, istnieje ryzyko, że Trybunał Konstytucyjny może spróbować uznać tą
uchwałę za niekonstytucyjną, jak miało miejsce w przeszłości, co również może
wpłynąć na rozbieżności w praktyce orzeczniczej.
[1] Stanowisko Ośrodka Badań, Studiów i Legislacji Krajowej Rady Radców Prawnych w sprawie zgodności z Konstytucją RP przepisów projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (druk nr 899) w zakresie dotyczącym zmian w ustawie z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz.U. poz. 1842, ze zm.)
, a także przepisów przejściowych i końcowych [art. 11 i 12], s. 10
[2] Opinia Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia” o projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw z 24 lutego 2021 r.
[3] A. Łazarska, Skład sądu, Ius Novum 2022, nr 2, s. 133; K. Gajda Roszczynialska, Przebudowa wymiaru, PPC 2022, nr 1, s. 19)